Rapa Nui...

Σίγουρα θα το έχετε πετύχει σε κάποιο forum, σε κάποιο site που ασχολείται με παράξενα, μυστήρια, ή απλά με την Ελληνική κατάκτηση του πλανήτη κατά την αρχαιότητα. Μιλάω για την νήσο του Πάσχα, για τα παράξενα αυτά αγάλματα από πέτρα, και για την πασίγνωστη πλέον φράση (στους κύκλους των Ελληνοκεντρικών και των φανατικών των μυστηρίων που αναζητούν τον Ελληνικό δάκτυλο πίσω από κάθε τι) «Μάτε Κοίτε Ράνε», που υποτίθεται πως σημαίνει «Μάτια που Κοιτούν στον Ουρανό», και πως είναι η ονομασία που δίνουν στον τόπο τους (ή στους εαυτούς τους, ή στα αγάλματα τους, ανάλογα με την εκδοχή του κάθε ένα που γράφει κάτι τέτοιο σε κάθε forum) οι ιθαγενείς της νήσου, στην τοπική τους διάλεκτο. Εννοείται πως η φράση αυτή προβάλλεται ως απόδειξης της Ελληνικής καταγωγής των ιθαγενών, κάτι που με τη σειρά του προβάλλεται ως απόδειξη της εξάπλωσης των Ελλήνων κατά την αρχαιότητα στον Ειρηνικό ωκεανό. Έχει πολύ ενδιαφέρον το ότι μιλάνε για «αρχαιότητα» και ουσιαστικά αναφέρονται σε κάποια ασαφή πρό – ιστορική περίοδο, με οδηγό τραβηγμένες ερμηνείες μυθολογικών κειμένων. Αυτό πάντως που έχει πραγματικό ενδιαφέρον, είναι η αληθινή ιστορία της νήσου του Πάσχα και των κατοίκων της.

Η νήσος του Πάσχα είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον μέρος, από πολλές απόψεις. Αποτελεί τυπικό παράδειγμα του που μπορεί να οδηγήσει η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας ενός τόπου και η εξάντληση των φυσικών του πόρων. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ξέρει κανείς για το νησί, είναι πως τουλάχιστον μέχρι τον 4^ο μ.Χ. αιώνα, ήταν ακατοίκητο. Είναι διαπιστωμένο πως μέχρι τότε δεν είχε πατήσει άνθρωπος εκεί. Οι πρώτοι κάτοικοι του φτάνουν κατά τον 4^ο ή 5^ο μ.Χ. αιώνα (υπάρχουν ερευνητές που μιλάνε για 6^ο ή ακόμα και για 7^ο, 8^ο αιώνα), και είναι Πολυνήσιοι, πιθανότατα από τις παρακείμενες νήσους Μαρκέσας. Και αυτό είναι διαπιστωμένο, καθώς την τελευταία δεκαετία στην ευρύτερη περιοχή της Πολυνησίας διεξάγονται δεκάδες έρευνες γονιδιόματος και DNA. Οι Πολυνήσιοι κάτοικοι του νησιού, βρίσκουν έναν μικρό τροπικό παράδεισο μπροστά τους: πλούσια βλάστηση, πολλά δένδρα, και γόνιμο έδαφος. Οι ίδιοι φέρνουν μαζί τους την γλυκοπατάτα, τη μπανάνα, το ζαχαροκάλαμο, γουρούνια, κότες, και… αρουραίους. Οι κάτοικοι της νήσου αρχίζουν να αναπτύσσουν τον πολιτισμό τους, απομονωμένοι από τους κατοίκους των άλλων νησιών της γύρω περιοχής. Αιώνες μετά, το 1722, μια Κυριακή του Πάσχα, ο Ολλανδός καπετάνιος Jacob Roggeveen θα γίνει ο πρώτος Ευρωπαίος που θα πατήσει σε αυτό το μικρό νησί. Ο Roggeveen θα βρεί έναν πολιτισμό σε πλήρη αποσύνθεση: οι 2-3.000 κάτοικοι που είχαν απομείνει, ζούσαν σε ημί – άγρια κατάσταση, σε σπηλιές, με έντονα τα σημάδια της παρακμής και της ανθρωποφαγίας. Τι συνέβη σε αυτούς τους ανθρώπους, σε αυτό το υπέροχο νησί που στην γλώσσα των ιθαγενών σήμερα ονομάζεται Rapa Nui, και στα Ισπανικά Isla de Pascua (πριν την έλευση των Ευρωπαίων, το νησί είχε διάφορα ονόματα, όπως Hanga Roa, Otuiti, και Vaihu.Το πολυνησιακό όνομα Rapa Nui το πήραν μετά την ανακάλυψη τους από τους Ευρωπαίους, μάλλον από Ταιτιανούς ναυτικούς);

Οι Rapanui όπως ονομάζονται οι ιθαγενείς στην γλώσσα τους σήμερα, την περίοδο της ακμής τους έφτασαν να έχουν έναν πληθυσμό της τάξεως των 10-15.000 ατόμων. Στα μέσα του 11^ου αιώνα και μέχρι τον 16^ο, οι Rapanui κατασκευάζουν τα μεγάλα πέτρινα αγάλματα τους, τα Moai όπως τα λένε στην γλώσσα τους. Τα αγάλματα αυτά ήταν η κορύφωση του πολιτισμού τους: ήταν τα μνημεία της θρησκευτικής τους, προγονικής λατρείας. Τα ίδια αυτά αγάλματα αποτέλεσαν και την βασική αιτία της παρακμής τους. Για την μεταφορά και κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκε η ξυλεία των δασών του νησιού. Οι εκτιμήσεις μιλάνε για μια κατανάλωση της τάξης του 25% των πόρων του νησιού σε μια περίοδο 5 αιώνων, αποκλειστικά και μόνο για την κατασκευή αυτών των μνημείων. Η δραστική αλλοίωση της οικολογίας της νήσου, σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού, οδήγησε σε κατάχρηση των εναπομεινάντων πόρων, που και αυτοί κάποια στιγμή άρχισαν να εξαντλούνται*. Η αποψίλωση των δασών είχε καταστροφικές συνέπειες για τις καλλιέργειες, καθώς οι συχνές βροχές δεν έβρισκαν πλέον αντίσταση στην επιφάνεια της νήσου, καταστρέφοντας κάθε φορά τις σοδειές. Και ακριβώς επειδή η ξυλεία είχε ελαττωθεί σημαντικά, γινόταν ολοένα και δυσκολότερη η αλιεία, καθώς δεν κατασκευάζονταν νέα κανό με τους απαιτούμενους βάση του πληθυσμού ρυθμούς. Όταν θα φτάσει ο Rogeveen στην νήσο το 1722, υπήρχαν πλέον ελάχιστα δένδρα. Τα περισσότερα όμως από τα πέτρινα αγάλματα έστεκαν ακόμα όρθια, παρά τις πράξεις βανδαλισμών των ιθαγενών, συνέπεια και αυτή της παρακμής τους. Μέχρι τα μέσα όμως του 19^ου αιώνα, όλα τα αγάλματα είχαν γκρεμιστεί: η διαμάχες των εναπομεινάντων ιθαγενών του νησιού είχαν λάβει διαστάσεις εμφυλίου, και η βεβήλωση των αγαλμάτων ήταν κοινή πρακτική (ενίοτε και ο κανιβαλισμός). Οι πόλεμοι αυτοί, σε συνδυασμό με τις ασθένειες που έφεραν μαζί τους οι Ευρωπαίοι, καθώς και ο αριθμός των 2.000 Rapanui που μετεφέρθησαν ως σκλάβοι στο Περού, έριξαν τον πληθυσμό των Rapanui στον αριθμό των 111 κατοίκων το 1877. Από αυτούς τους 111 ιθαγενείς, οι 36 είχαν απογόνους, εκ των οποίων κατάγονται οι 2.500 περίπου ιθαγενείς που κατοικούν σήμερα την νήσο του Πάσχα.

Σήμερα στην νήσο υπάρχουν περίπου 4.000 κάτοικοι. Από αυτούς, το 60% περίπου είναι ιθαγενείς Rapanui, απόγονοι των πρώτων κατοίκων του νησιού. Οι υπόλοιποι είναι Χιλιανοί Ευρωπαϊκής καταγωγής (σε ποσοστό 39%) ή Χιλιανοί ιθαγενείς (σε ποσοστό 1%). Ουσιαστικά το νησί χάνει την Πολυνησιακή του ταυτότητα, καθώς μόλις 25 χρόνια πριν το 70% του πληθυσμού ήταν Rapanui. Πολλοί άλλωστε Rapanui επιλέγουν να μεταναστεύσουν στην Χιλή: τουλάχιστον 2.500 ζούν σήμερα στην Χιλή, οι μισοί από αυτούς στο Σαντιάγο. Τουλάχιστον, η χλωρίδα έχει εν μέρει ανακάμψει, αν και τουλάχιστον το 50% της εγχώριας βιοποικιλίας έχει χαθεί οριστικά. Όλα σχεδόν τα πέτρινα αγάλματα έχουν πλέον αναστηλωθεί, καθώς αποτελούν πόλο έλξης για τους χιλιάδες επισκέπτες που καταφτάνουν κάθε χρόνο στο μικρό νησί. Όλοι τους εξυπηρετούνται από το μικρό αεροδρόμιο του νησιού, του οποίου η NASA φρόντισε να μεγαλώσει αρκετά τον ένα και μοναδικό αεροδιάδρομο, ώστε να μπορεί να εξυπηρετεί όχι μόνο μεγάλα αεροπλάνα, αλλά και το Διαστημικό Λεωφορείο (η NASA έχει επιλέξει το συγκεκριμένο αεροδρόμιο ένεκα της τοποθεσίας του ως τόπο προσγείωσης έκτακτης ανάγκης για το διαστημικό της πρόγραμμα).

Αυτή λοιπόν με πολύ λίγα λόγια είναι η ιστορία του Rapa Nui, των Rapanui, και των Moai, των μεγάλων πέτρινων αγαλμάτων. Μια ιστορία πραγματικής οικολογικής καταστροφής, με καθαρά πολιτιστικά αίτια. Και το «Μάτε Κοιτε Ράνε»; Υπάρχει μια αναφορά σύμφωνα με την οποία, ένα από τα παλαιότερα ονόματα της νήσου είναι το «Te – Pito – O – Te – Henua», που μεταφράζεται ως «Ο ομφαλός του κόσμου». Άλλο ένα παλαιότερο όνομα είναι το «Mate – Ki – Te – Rangi» που μεταφράζεται ως «Μάτια που κοιτάζουν των ουρανό». Δεν κατάφερα να εντοπίσω την πηγή, ή έστω να βρω κάτι πιο συγκεκριμένο όσον αφορά την αυθεντικότητα της αναφοράς ή της ετυμολογίας. Αυτό που ξέρω πάντως, και που με προβληματίζει, είναι πως η λέξη «Mate» χρησιμοποιείται συχνά στην γλώσσα των Rapanui, και συνήθως σημαίνει «θάνατος» ή «πέθανε». Η λέξη "Mata" απο την άλλη, σημαίνει "μάτι", καθώς επίσης και "λαός", "φυλή", "πρόγονος", ενώ λέξη "Rangi" σημαίνει "ουρανός" (λέξη "ράνε" δυστηχώς δεν υπάρχει). Θα μπορούσα λοιπόν να κάνω την υπόθεση (λαμβάνοντας υπόψη την προγονική λατρεία των Rapanui) πως "Mate - Ki - Te - Rangi" σημαίνει "Οι νεκροί μας πρόγονοι που κοιτάζουν τον ουρανό". Δεν βλέπω πάντως τι σχέση μπορεί να έχει αυτό με τους Έλληνες, γλωσσολογικά μιλώντας... Υπάρχουν συγκεκριμένα παραδείγματα από τους μύθους και τις παραδόσεις των Rapanui. Δείτε εδώ για παράδειγμα: http://www.rongorongo.org/leyendas/018.htm (rongorongo είναι η η ονομασία της γραπτής γλώσσας των Rapanui). Και πάλι βέβαια δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, μιας και η Rongorongo εξακολουθεί να θεωρείται γλώσσα** που δεν έχει αποκωδικοποιηθεί, και κάθε μετάφραση θεωρείται αδόκιμη…

* Ενδεικτικά μόνο θα αναφέρω πως, σήμερα στην νήσο του Πάσχα δεν υπάρχουν φοινικόδενδρα (εκτός ίσως απο τα διακοσμητικά στην πρωτεύουσα, όπως πχ αυτά που φυτεύουμε εμείς έξω απο αυλές και δρόμους). Όταν πάτησαν πόδι οι πρώτοι Πολυνήσιοι τον 4ο - 5ο αιώνα, υπήρχε δάσος φοινικόδενδρων που αριθμούσε κατά προσέγγιση 16 εκατομμύρια δένδρα με διάμετρο ενός μέτρου και 20 μέτρα ύψος. Χρειάστηκαν 6 με 8 αιώνες για να εξαφανιστεί ένα ολόκληρο φοινικοδάσος, το οποίο χρειάστηκε αρκετές χιλιάδες χρόνια για να δημιουργηθεί...

** Η γλώσσα των Rapanui έχει 9 σύμφωνα και 5 φωνήεντα, συνολικά 14 γράμματα. Αν ναι διατηρεί την ιδιαιτερότητα της, εντούτοις έχει πολλά κοινά σημεία με τις άλλες πολυνησιακές γλώσσες, και μοιράζεται πολλές απο τις λέξεις τις με αυτές των πληθυσμών των γύρω νησιών, όπως της Αιτής και της Χαβάης.